رفتارهای
خودمراقبتی
میزان
تأثیر آموزش
مبتنی بر مدل
اعتقاد بهداشتی
بر ارتقاء
رفتارهای
خودمراقبتی
بیماران
مبتلا به سل
ریوی
خیرمحمد
جدگال،1
ایرج ضاربان،2
هادی علیزادهسیوکی،*3 حسین
ایزدیراد4
1. كارشناس ارشد آموزش بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی زاهدان،
زاهدان، ایران.
2. استادیار
گروه آموزش
بهداشت و
ارتقاء سلامت،
دانشگاه علوم
پزشکی
زاهدان،
زاهدان، ایران.
*3.
مربی گروه
بهداشت
عمومی،
دانشگاه علوم
پزشکی تربتحیدریه،
تربتحیدریه،
ایران. (نویسنده
مسئول)
4. كارشناس ارشد
آموزش بهداشت،
دانشگاه علوم
پزشکی
زاهدان، زاهدان،
ایران.
چکیده
زمینه
و هدف: سل یکی از
شایعترین
بیماریهای
عفونی است که
سالانه منجر
به بیش از 2
میلیون مرگ در
جهان میگردد.
این مطالعه با
هدف تعیین
میزان تأثیر
آموزش مبتني
بر مدل اعتقاد
بهداشتی در
ارتقاء رفتارهای
خودمراقبتی
بیماران
مبتلا به سل
ریوی اسمیر
مثبت چابهار
در سال 1392 انجام
گرفت.
مواد
و روشها: چارچوب
این مطالعه
نیمهتجربی را
مدل اعتقاد
بهداشتی بهوسیله
پرسشنامه
محققساخته
تشکیل میدهد.
تعداد 80 نفر از
مسلولین ریوی
اسمیر مثبت با
روش نمونهگیری
تصادفی طبقهای
انتخاب و به
دو گروه آزمون
و کنترل تقسیم
شدند. جلسات
آموزشی جهت
گروه آزمون بهصورت
چهره به چهره
و پرسش و پاسخ
در طي 2 ماه و در 2
جلسه انجام
گرفت و مداخلهای
روی گروه
کنترل صورت
نگرفت. مواد
کمکآموزشی
شامل؛ کتابچه
آموزشی و
پمفلت بود. از
دو گروه، یک ماه
بعد از مداخله
پسآزمون
گرفته شد.
دادهها در
نرمافزار SPSS19 و آزمونهای
توصیفی و
تحلیلی مورد
تجزیهوتحلیل
قرار گرفتند.
یافتهها: بعد
از مداخله،
نمره شدت درکشده،
منافع درکشده،
موانع درکشده،
راهنما برای
عمل،
خودکارآمدی،
آگاهی و رفتارهای
خودمراقبتی بهطور
معناداری نسبت
به قبل از
مداخله افزایش
یافت. و آزمون
تی وابسته این
تغییرات را
معنادار نشان
داد ولی در
مورد گروه
کنترل این
تغییرات معنادار
نبود.
نتیجهگیری: آموزش
بهداشت از
طریق مدل
اعتقاد
بهداشتی، رفتارهای
خودمراقبتی
بیماران سل
ریوی اسمیر مثبت
را ارتقاء میدهد.
نوع
مقاله: مطالعه
پژوهشی.
کلیدواژهها: رفتارهای
خودمراقبتی، مدل
اعتقاد
بهداشتی، سل
ریوی اسمیر مثبت،
چابهار.
t
استناد: شکیب ز،
طهماسبی ر، نوروزی
آ. عوامل مؤثر
بر سلامت روان
دختران
دبیرستانی
شهر بوشهر بر
اساس نظریه
شناخت
اجتماعي.
تابستان 1383؛2(2): [143-152].
SELF-CARE BEHAVIORS
The Impact of Educational
Intervention Based on Health Belief Model on Promoting Self-Care Behaviors in
Patients with Smear-Positive Pulmonary TB
KheyrMohammad Jadgal,1 Iraj Zareban,2 Hadi
Alizadeh-Siuki,3* & Hossein Izadirad4
1. MSc. in Health Education, Zahedan University of Medical Sciences (ZAUMS), Zahedan, Iran.
2. Assistant Professor, Dept. of Health Education, ZAUMS, Zahedan, Iran.
*3.MSc in Health Education, Instructor
of Torbat Heydariyeh University
of Medical Sciences (THUMS), Torbat Heydariyeh, Iran. (Corresponding Author) Alizadeh1@thums.ac.ir
4.MSc. in Health Education, ZAUMS,
Zahedan, Iran.
ABSTRACT
Background
and objective: One of the most common infectious diseases is Tuberculosis. It yearly
causes more than 2 million death in the world. This study aimed to determine
the impact of health education based on Health Belief Model on promoting self-care
behaviors in patients with smear-positive pulmonary tuberculosis in Chabahar in 2013.
Methods: Framework of this
quasi-experimental study was Health Belief Model. Data was collected by researcher-made
questionnaire. 80 TB patients were selected as samples through classified
random sampling and divided into case and control groups. Educational sessions
for case group were performed through face-to-face and question-and-answer
sessions in 2 training sessions for 2 month. No educational intervention
were done on control group. Training materials were manuals and
pamphlets. Both groups were followed for one month after the intervention to
perform a post test. The data collected were analyzed by using SPSS16 software
and descriptive and analytical tests.
Results:
The mean scores of perceived severity, perceived benefits, perceived
barriers, cause to action, self-efficacy,
knowledge and self-care behaviors were increased
significantly following intervention and paired sample t-test showed a significant
change in the case group, but this change was not significant in the control
group.
Conclusion: Health education promotes self-care behaviors of TB patient through
Health Belief Model.
Paper Type: Research Article.
Keywords: Self-care behaviors, Health Belief Model, Smear-positive pulmonary
TB, Chabahar.
u Citation: Shakib Z, Tahmasebi R, Noroozi A. Determinant factors of mental health based on
social cognitive theory among high school girl students of Bushehr
in 2013-14. Journal of Health Education and Health Promotion.
Summer 2014;2(2): [143-152].
مقدمه
سل یکی از
شایعترین
بیماریهای عفونی
است. این
بیماری
سالانه منجر
به بیش از 2
میلیون مرگ در
جهان میگردد
و بهعنوان یک
فوریت جهانی
از سوی سازمان
جهانی سلامت
اعلام گردیده
است (1). سالانه 10
میلیون مورد
جدید سل بروز
میکند که به
موارد قبلی
افزوده میشود
و در حال حاضر
بیش از 20
میلیون نفر به
این بیماری
مبتلا هستند (2)
و اهمیت
بیماری از
اینجا مشخص میگردد
که در هر 4
ثانیه یک نفر
به بیماری سل
مبتلا میگردد
و در هر 10 ثانیه
یک نفر به علت
ابتلا به بیماری
فوت میشود (3).
بیماری سل، که
بزرگترین
علت مرگ ناشی
از بیماریهای
عفونی تک
عاملی است،
دارای مرتبه
دهم در رتبه
جهانی بیماریهاست
و پیشبینی میشود
که تا سال 2020
همچنان
جایگاه خود را
حفظ نماید و
یا تا رتبه
هفتم بالا رود
(1). در بین 22 کشور
مدیترانه
شرقی 9 کشور
پاکستان، افغانستان،
مصر، عراق،
ایران،
مراکش، سومالی،
سودان و یمن 95%
موارد سل را
به خود اختصاص
دادهاند که 51%
آن فقط سهم
کشور پاکستان
است (4).
ایران به
علت همجواری
با پاکستان و
افغانستان،
که ازجمله
آلودهترین
مناطق دنیا
هستند، در
معرض خطر جدی
این بیماری
قرار دارد. در
حال حاضر
ایران با
میزانهای آلودگی
9/17% و بروز 26 در یکصدهزار
نفر جمعیت
مقام هفدهم را
در جهان دارا است
(5-7). استانهای
سیستان و
بلوچستان و
گلستان
بیشترین
میزانهای
بروز و شیوع
را در کشور
دارا (به
ترتیب 2/29 و 01/20 در
یکصد هزار نفر
جمعیت) هستند (8). شهرستان
چابهار یکی از
کانونهای
بیماری سل در
استان سیستان
و بلوچستان میباشد
که دارای
بالاترین
میزان بروز
این بیماری است
(9). برای این
بروز بالای سل
علل مختلفی میتوان
متصور شد: همجواری
با کشور
پاکستان با
بروز بیماری
معادل 100-300 در صدهزارنفر
جمعیت (10)،
میزان بالای
تردد در مرز
بین این دو
کشور و وضعیت
تغذیه
نامناسب مردم
(بهویژه شیوع
بالای
سوءتغذیه در
بین کودکان).
آموزش
بهداشت بهعنوان
رویکردی
اثربخش برای
توجه ویژه به
موضوع
پیشگیری در
کلیه سطوح آن،
مدت زیادی است
در کشورهای
پیشرفته دنیا
مؤثر واقع شده
و بهعنوان
یکی از حیطههای
کلیدی در جهت
کنترل هر چه
بیشتر ناخوشیها
و بیماریهای
انسانی مطرح
است (11). همچنین
ارزش برنامههای
آموزش بهداشت
به میزان
اثربخشی این
برنامهها
بستگی دارد و
اثربخشی
برنامههای
آموزش بهداشت
به مقدار صحیح
از نظریهها و
مدلهای مورداستفاده
در آموزش
بهداشت بستگی
دارد (12). هدف مدلها
کمک به تشخیص
و درک عوامل
مؤثر در رفتار
و تعیین نحوه
عملکرد این
عوامل است. مدلها
نیز پیشنهادهایی
را ارائه میدهند
که چگونه در
شرایط
گوناگون
بتوان بر عناصر
رفتار مؤثر
بود. یکی از
مدلهای مؤثر
در آموزش
بهداشت، مدل
اعتقاد
بهداشتی است (13).
مدل
اعتقاد
بهداشتی مدلی
جامع است که
بیشتر در
پیشگیری از
بیماریها و
رفتارهای
غیربهداشتی
نقش دارد و
اساس این مدل
بر روی انگیزه
افراد برای
عمل است (14). کارایی
مدل اعتقاد
بهداشتی بر
رفتارهای پیشگیریکننده
مختلف مانند
تب مالت (11)،
سرطان پستان (12)
و دهانه رحم (13) در ایران
توسط محققین
ثابتشده است.
نتایج مطالعه
سارانی (15) نشان
داد که بعد از
مداخله
آموزشی
میانگین نمرات
حساسیت درکشده،
شدت درکشده،
منافع درکشده،
موانع درکشده،
خودکارآمدی،
آگاهی و
رفتارهای
خودمراقبتی
در گروه آزمون
بهطور
معناداری
افزایش
یافتند که با
مطالعه کریمی و
همکاران (16)
همخوانی داشت.
نتایج مطالعه
غفاری (17)،
اسدپور (18) و وِی[1]
و همکاران (19) که
بر اساس مدل
اعتقاد
بهداشتی
انجام شدهاند
نشاندهنده
افزایش نمره
میانگین شدت
درکشده در
مداخلات
آموزشی آنها
است؛ ولی
مطالعه اوستین[2]و
همکاران (20)
نشان داد که
شدت درکشده
پایین یکی از
موانع اصلی
انجام
رفتارهای پیشگیریکننده
میباشد.
با در نظر
گرفتن کارایی
مدل اعتقاد
بهداشتی در
ارتقاء
رفتارهای
خودمراقبتی
مانند بیماری
سل ریوی اسمیر
مثبت، که یک
معضل بهداشتی-
رفتاری و
تهدیدکننده
سلامتی افراد
جامعه است،
مطالعه حاضر
با هدف تعیین
میزان تأثیر
برنامه آموزش
بهداشت بر
اساس مدل
اعتقاد
بهداشتی بر
ارتقاء
رفتارهای
خودمراقبتی
در بیماران سل
ریوی اسمیر
مثبت تحت پوشش
مرکز بهداشت
شهرستان
چابهار در سال
1392 انجام شد تا
نتایج مطالعه
حاضر بتواند
در برنامهریزی
جهت ارتقاء نظام
مراقبت
بیماری سل در
سطوح
شهرستانی و استانی
بکار رود.
مواد و
روشها
این
مطالعه یک
تحقیق نیمهتجربی
از نوع قبل و
بعد است که در
میان 80 نفر از 128 نفر
بیماران
مسلول اسمیر
مثبت تحت پوشش
مرکز بهداشت
شهرستان
چابهار در سال
1392 انجام شد. معیارهای
ورود به
مطالعه عبارت
بودند از
حداقل 1 ماه از
زمان تشخیص و
شروع درمان
افراد گذشته
باشد و حداقل 3
ماه به پایان
درمان آنان باقیمانده
باشد. بیماران
مسلول در
زندان در
مطالعه وارد
نشدند. با
توجه به نتایج
مطالعات
مشابه (21)،
میانگین نمره
عملکرد
بیماران در
قبل از مداخله
از 6/12 به 1/14 بعد از
مداخله رسیده
است و با
اطمینان 95% و
توان آزمون 80%
حجم نمونه به
تعداد 29 نفر 
بهدستآمد
که برای بالا
رفتن دقت
مطالعه و کاهش
اثرات ریزش
نمونهها
درنهایت 80 نفر (40
نفر در هر
گروه) محاسبه
شد.
محیط
پژوهش در این
مطالعه مراکز
بهداشتی-درمانی
شهرستان
چابهار بود. روش
نمونهگیری
از نوع تصادفی
طبقهای بود.
به این صورت
که 2 مرکز
بهداشتی
درمانی شهری و
روستایی هر
کدام بهعنوان
یک طبقه در
نظر گرفته
شدند. از هر
کدام از این
طبقهها
متناسب با
جمعیت آن
مرکز، تعداد
بیماران با
توجه به معیارهای
ورود به
مطالعه،
مراکز
بهداشتی درمانی
روستایی و یا
شهری به قرار
ذیل انتخاب گردید
و نمونهها با
استفاده از
روش نمونهگیری
تصادفی منظم
انتخاب شدند: از
مراکز
بهداشتی
درمانی شهری- 2
مرکز شهری
شماره یک و
چهار انتخاب
شدند و 16 نفر بهعنوان
آزمون و 16 نفر
بهعنوان
کنترل
برگزیده
شدند؛ از 3
مرکز روستایی
24 نفر بهعنوان
آزمون و 24 نفر
بهعنوان
کنترل انتخاب
گردیدند.
در ابتدا
جستجویی
گسترده در
زمینه پژوهش
اصلی انجام
گرفت، که در
آن مطالعات
انجامیافته
داخلی و خارجی
موردبررسی
قرار گرفتند و
ابزار بهکاررفته
در این مطالعه
یعنی
پرسشنامه بر اساس
الگوی اعتقاد
بهداشتی
تدوین شد. این
پرسشنامه
شامل سؤالات
مربوط به سازههای
الگو (شدت درکشده،
منافع درکشده،
موانع درکشده،
راهنما برای
عمل و
خودکارآمدی)،
سؤالات مربوط
به آگاهی و
رفتارهای
خودمراقبتی
به انضمام
اطلاعات
جمعیتشناختی
(با 8 سؤال) بود. برای
برآورد
پایایی تعداد
20 برگ
پرسشنامه بین
افرادی که
بعداً در
مطالعه ما
وارد نشدند
توزیع شد و
مقدار ضریب
آلفای
کرونباخ
پرسشنامه 75/0 تعیین
شد. جهت
سنجیدن روایی
پرسشنامه از
روش روایی صوری
و روایی محتوایی
و براي پایائی
از روشهای
همسانی درونی
از نوع آلفای
کرونباخ استفاده
شد. در
پرسشنامه
مربوط به
پژوهش حاضر از
نظرات چند تن
از اساتید و
متخصصان آموزش
بهداشت،
متخصص بیماریهای
عفونی و
گرمسیری،
اپیدمیولوژی
و آمار نیز
استفاده شد.
چندین
تبزار بهعنوان
ابزار پژوهش
در این مطالعه
مورد استفاده
قرار گرفتند:
(1) ابزارهای
سنجش شدت درکشده،
منافع درکشده،
موانع درکشده
و خودکارآمدی:
برای این
منظور مقیاسی
به ترتیب شامل
5 سؤال، 6 سؤال، 7
سؤال و 6 سؤال
با طیف لیکرت 3
گزینهای (موافقم،
نظری ندارم یا
مخالفم) طراحی
شد. حداکثر
امتیاز سازه
شدت درکشده،
منافع درکشده،
موانع درکشده
و خودکارآمدی
به ترتیب 15، 18، 21
و 18 و حداقل امتیاز
آنها 5، 6، 7 و 6
بود. بدین
منظور به پاسخ
مورد انتظار 3
امتیاز، به
پاسخ نظری ندارم
2 امتیاز و به
پاسخ غلط 1
امتیاز داده
شد. نمونهای
از سؤالات
سازههای مدل
بدین شرح است:
سازه شدت درکشده
(اگر بهموقع
داروهاي ضد سل
را مصرف نكنم،
باعث افزايش
طول درمان میشود)،
سازه منافع
درکشده (مصرف
بهموقع داروهاي
ضد سل باعث
بهبودي و
سلامتي من میشود)،
سازه موانع
درکشده (طول
درمان بيماري
سل براي من
طولاني و خستهکننده
است و اين
مسئله مانع
تمايل به
ادامه درمان
در من میشود)،
سازه
خودکارآمدی (من
میتوانم هر
روز طبق توصيه
پزشكم یا
کارکنان بهداشتی
رژيم غذايي مناسب
بیماریام را
رعايت كنم).
(2) ابزار
سنجش راهنما
برای عمل درکشده:
برای این
منظور مقیاسی
شامل 6 سؤال با
طیف 3 گزینهای
طراحی شد.
حداکثر
امتیاز آن 18 و
حداقل آن 6
امتیاز بود.
بدین منظور به
پاسخ، بله یا
راهنما وجود
دارد 3 امتیاز،
به خاطر ندارم،
بهندرت یا پیش
نیامده 2
امتیاز، خیر
یا راهنما
وجود نداشته 1 امتیاز
داده شد.
نمونه سؤال
این بخش بدین
شرح است: «كاركنان
بهداشتي به من
و خانوادهام
آموزشهایی
در زمينه نحوه
دفع خلط و از
بین بردن آن ارائه
نمودهاند».
(3) ابزار
سنجش آگاهی:
برای این
منظور 12 سؤال
چندگزینهای
طراحی گردید
که حداکثر
امتیازات آن 12
و حداقل آن
صفر بود، بدین
منظور به پاسخ
مورد انتظار 1
و به پاسخ غلط
امتیاز صفر
داده شد که
سؤال «راه
انتقال
بیماری سل
ریوی از افراد
مسلول به سایرین
کدام است؟»
نمونهای از
سؤالات این
بخش بود.
(4) ابزار
سنجش
رفتارهای
خودمراقبتی:
برای این
منظور 6 سؤال
چندگزینهای
طراحی گردید
که حداکثر
امتیاز آن 6 و
حداقل آن صفر
بود. بدین
منظور به
رفتار مورد
انتظار 1 و به
رفتار غلط
امتیاز صفر
داده شد.
رفتارهای
خودمراقبتی
شامل اقدامات
لازم جهت
پوشاندن دهان
هنگام عطسه و
سرفه،
اقدامات لازم
هنگام تماس پیداکردن
ترشحات بدن
مثل ترشحات
بینی و دهان
با دست، نحوه
دفع خلط،
دفعات مصرف
مواد غذایی پروتئیندار
مانند لبنیات
و گوشت،
اقدامات لازم
جهت دستمالهای
آلوده به خلط
و اقدامات
لازم در خصوص
احساس بهبودی
نسبی بدون
اتمام دوره
درمان 6 ماهه
بودند. سؤال
در صورت احساس
بهبودي بعد از
مدتي مصرف دارو
(بدون كامل
شدن دوره
درمان 6 ماهه)
چهکاری
انجام میدهید؟»
نمونهای از
سؤالات این
بخش بود.
با توجه
به اهداف،
منابع در
دسترس و نتایج
بهدستآمده
از مرحله پیشآزمون،
نیازسنجی
آموزشی انجام و
مواد و روشهای
آموزشی و
تعداد جلسات
موردنیاز جهت
آموزش مشخص
گردید. جلسات
آموزشی جهت
گروه آزمون بهصورت
چهره به چهره
و پرسش و پاسخ
(در مورد بیماران
ساکن روستا،
در منزل بیمار
و یا مراکز
بهداشتی
درمانی روستایی
و یا خانههای
بهداشتی که
بیماران تحت
پوشش آنها
بودند و در
مورد ساکنین
مناطق شهری در
منزل بیماران)
توسط پژوهشگرآن،
در طي 2 ماه و در 2
جلسه برگزار
شد. در گروه
کنترل مداخلهای
صورت نگرفت.
مواد کمکآموزشی
بهکاررفته
برای آموزش
شامل کتابچه
آموزشی و پمفلت
در زمینه سل بود.
مطالب ارائهشده
توسط آموزش
چهره به چهره
دقیقاًَ همان
مطالبي بود كه
در كتابچه و پمفلتها
گنجانده شده
بود و از اين
نظر مواد کمکآموزشی
منافاتي را با
بیسوادی
افراد
نداشتند. بعد
از گذشت مدت
زمان یک ماه
بهعنوان
دوره مداخله
یا آموزش
مجدداً به
افراد موردمطالعه
(آزمون و
کنترل) مراجعه
و جهت سنجیدن
میزان تأثیر
مداخله، پسآزمون
به عمل آمد. به
علت اینکه
اکثر افراد
عادی
موردبررسی در
مرحله پیشآزمون
بیسواد
بودند، یک ماه
بهعنوان دوره
آموزشی پس از
مداخله تعیین
گردید. زیرا
اگر زمان را
کمتر از این
مدت در نظر میگرفتیم،
نتایج پسآزمونtest تأثیر
آموزش را نمیسنجید
و حافظه نزدیک
افراد را میسنجید.
بعد از
گردآوری دادهها
در پسآزمون،
کار تجزیهوتحلیل
دادههای
مرحله دوم و
مقایسه آن با
دادههای جمعآوریشده
در پیشآزمون
شروع شد.
برای
بررسی ارتباط
بین سازههای
مدل و
رفتارهای
پیشگیریکننده
از سل از ضریب
همبستگی
پیرسون، برای
بررسی تفاوت
میانگین نمره
سازهها در دو
گروه از آزمون
تی مستقل،
برای بررسی تفاوت
میانگین نمره
سازهها در یک
گروه قبل و
بعد از مداخله
از تی زوجی و برای
بررسی تأثیر
مطلق تغییرات
متغیرهای مستقل
(شدت درکشده
و منافع درکشده)
بر تغییرات
متغیر وابسته
(رفتار) از
آزمون
رگرسیون خطی
استفاده شد میزان
p
کمتر از 05/0
معنادار در
نظر گرفته شد.
همچنین برای
بررسی اختلاف
متغیرهای
جمعیتشناختی
کیفی بین دو
گروه از آزمون
آماری کایاسکوئر
استفاده شد و
تفاوت بین
متغیرها در دو
گروه، با استفاده
از نرمافزارSPSS19 مورد
بررسی قرار
گرفتند.
یافتهها
سن 30% افراد
موردمطالعه
بین 60 تا 80 سال
بود. 5/47% افراد
موردمطالعه
مرد و 5/52% زن
بودند. 5/67% افراد
متأهل بودند.
و45% آنان دارای
درآمد کمتر از
200،000 تومان در
ماه بودند. با
استناد به
آزمون کایاسکوئر
بین دو گروه
آزمون و کنترل
ازنظر اطلاعات
جمعیتشناختی
(سن، جنس،
وضعیت تأهل،
شغل، میزان
تحصیلات، محل
سکونت، تعداد
اعضای
خانواده و درآمد)
اختلاف
معناداری
وجود نداشت (05/0P>).
تغییرات
میانگین
نمرات آگاهی و
رفتار
بیماران گروه
آزمون و کنترل
نسبت به رفتارهای
ارتقاءدهنده
خودمراقبتی
قبل و بعد از
مداخله در جدول
1 آمده است. با
توجه به نتایج
جدول 1 و با
استناد به
آزمون آماری
تی مستقل، بین
تغییرات
میانگین نمره
آگاهی و رفتار
بعد از مداخله
در دو گروه
آزمون و کنترل
تفاوت
معناداری
وجود داشت (05/0>P).
جدول 1. مقایسه تغییرات میانگین و انحراف معیار نمره آگاهی و رفتار بیماران نسبت به رفتارهای ارتقاءدهنده خودمراقبتی قبل و بعد از مداخله در دو گروه آزمون و کنترل
|
متغیر |
گروه |
قبل
از مداخله میانگین
و انحراف
معیار |
بعد
از مداخله میانگین
و انحراف
معیار |
میانگین
تغییرات |
آزمون
t
زوج |
|
آگاهی |
آزمون |
59/1±1/6 |
77/1±8/6 |
78/0 |
66/4-t=؛ 001/0 p< |
|
کنترل |
63/1±0/6 |
76/1±9/5 |
13/0- |
95/1t=؛ 058/0p= |
|
|
آزمون t مستقل |
06/0t=؛ 945/0 p= |
33/2t=؛ 022/0p= |
001/0 p< |
|
|
|
رفتار |
آزمون |
02/1±0/2 |
08/1±8/2 |
73/0 |
34/3-t=؛ 002/0p= |
|
کنترل |
15/1±2/2 |
16/1±2/2 |
03/0 |
1-t=؛ 323/0p= |
|
|
آزمون
t
مستقل |
51/0-t=؛ 610/0 p= |
69/0t=؛ 038/0 p= |
001/0p< |
|
جدول 2
مقایسه
میانگین نمره
سازهای مدل
اعتقاد
بهداشتی (شدت
درکشده،
منافع درکشده،
موانع درکشده
و خودکارآمدی)
را نشان میدهد.
همانطور که
از نتایج جدول
2 مشخص میشود
با استناد به
آزمون تی
مستقل بین دو
گروه آزمون و
کنترل قبل از
مداخله تفاوت
معناداری در
نمره سازههای
شدت درکشده،
منافع درکشده
و موانع درکشده
وجود نداشت؛
اما بعد از
مداخله
آموزشی،
تفاوت
معناداری در
میانگین نمره
شدت درکشده،
منافع درکشده،
موانع درکشده
و خودکارآمدی
در گروه آزمون
و کنترل مشاهده
شد)001/0 (p<.
جدول
2. مقایسه
میانگین نمره
شدت درکشده،
منافع درکشده،
موانع درکشده
و خودکارآمدی
در رابطه با
رفتارهای
خودمراقبتی
در دو گروه
آزمون و کنترل
قبل و بعد از مداخله
آموزشی
|
متغیر |
گروه
آزمون |
گروه
کنترل |
آزمون تی
مستقل |
|
شدت
درکشده |
قبل از
مداخله 41/2±8/11 |
22/2±8/11 |
666/0 |
|
بعد از
مداخله 5/2±1/12 |
22/2±8/10 |
011/0 |
|
|
آزمون تی
زوج 001/0< |
323/0 |
|
|
|
منافع
درک شده |
قبل از
مداخله 25/3±4/11 |
48/2±6/10 |
206/0 |
|
بعد از
مداخله 04/3±2/12 |
46/2±6/10 |
014/0 |
|
|
آزمون تی
زوج 001/0< |
401/0 |
|
|
|
موانع
درک شده |
قبل از
مداخله 83/2±5/17 |
80/1±9/17 |
4/0 |
|
بعد از
مداخله
89/2±68/16 |
79/1±9/17 |
02/0 |
|
|
آزمون تی
زوج 038/0 |
300/0 |
|
|
|
خودکارآمدی |
قبل از
مداخله 18/2±7/11 |
66/1±4/11 |
49/0 |
|
بعد از
مداخله 32/2±2/12 |
62/1±3/11 |
048/0 |
|
|
آزمون تی
زوج 001/0 |
183/0 |
|
جدول 3
توزیع
فراوانی
راهنماهای
عمل رفتارهای
ارتقاءدهنده
خودمراقبتی
در افراد
موردمطالعه
را نشان میدهد.
همانطور که
از نتایج جدول
3 مشخص میشود
مهمترین
راهنماهای
عمل برای
بیماران
موردمطالعه
بهورز و
کارکنان
بهداشتی و
پزشک میباشند.
جدول 3. توزیع فراوانی راهنماهای عمل بیماران مبتلاء به سل ریوی اسمیر مثبت
|
راهنماهای
عمل |
گروه
آزمون |
گروه
کنترل |
||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
|
پزشك در مورد
مصرف به موقع
داروهاي ضد
سل به من آموزش
داده است. |
32 |
80 |
27 |
5/67 |
|
بهورز
و کارکنان
بهداشتی در مورد
مصرف به موقع
داروهاي ضد
سل به من آموزش
دادهاند. |
37 |
5/92 |
28 |
70 |
|
در صورت
فراموشكردن
مصرف دارو
خانواده به
من يادآوري
ميكنند. |
20 |
50 |
15 |
5/37 |
|
در
مورد علائم
بيماري سل،
طول دوره
درمان و نحوه
مصرف داروها كتاب
يا مجله مطالعه
ميكنم. |
2 |
5 |
4 |
10 |
|
از كسانيكه
قبلاَ مبتلا
به سل بوده و
درمان شده اند
در اين زمينه
اطلاعات كسب
ميكنم. |
8 |
20 |
11 |
5/27 |
|
خانوادهام
در
مورد مصرف
غذا هاي
پروتئين دار
مثل گوشت مرغ،
ماهي،
گوسفند و
گوساله و شير
مرا تشويق ميكنند. |
10 |
25 |
14 |
35 |
|
كاركنان
بهداشتي به من و
خانوادهام
آموزشهايي
در زمينه
نحوه دفع خلط
و از بین بردن
آن ارائه
نمودهاند. |
19 |
5/47 |
24 |
60 |
بر اساس
آزمون ضریب
همبستگی
پیرسون
ارتباط معناداری
بین سازههای
مدل اعتقاد
بهداشتی و
آگاهی با
رفتارهای ارتقاء
دهنده
خودمراقبتی
در بیماران
مبتلای به سل
ریوی مشاهده
شد. این
ارتباط بین
آگاهی (008/0p-value=، 428/0r=)، سازههای
شدت درکشده (028/0p-value=، 374/0r=)، منافع
درکشده (031/0p-value=، 298/0r=)و
خودکارآمدی (018/0p-value=، 381/0r=) مستقیم
ولی برای
موانع درکشده
(004/0p-value=، 445/0r=) معکوس
بود.
به استناد
آزمون
رگرسیون خطی،
بررسی تأثیر مطلق
هر یک از
متغیرهای
مستقل (شدت
درکشده و
منافع درکشده)
بر تغییرات
متغیر وابسته
(رفتار) در
گروه آزمون
نشان داد که
به ترتیب شدت
درکشده (001/0 p<) و
منافع درکشده
(009/0p=) بیشترین
تأثیر را بر
رفتار داشته
است و به ازای
یک واحد
افزایش در
متغیرهای شدت
درکشده و
منافع درکشده
به ترتیب 21/0 و 111/0
واحد افزایش
در متغیر
رفتار ایجاد
میشود.
بحث
نتایج
مطالعه حاضر،
حاکی از تأثیر
مداخله آموزشی
در گروه آزمون
است. یکی از
مفاهیم
موردبررسی در
این پژوهش شدت
درکشده بود
که بر طبق
یافتههای
جدول 2، دو
گروه ازنظر
این متغیر با
هم اختلافی را
در قبل و بعد
از مداخله
آموزشی
نداشتند. در
گروه آزمون
این اختلاف در
قبل و بعد از
مداخله
معنادار و در
گروه کنترل
معنادار نمیباشد.
این یافتهها
با نتایج
مطالعه غفاری (17)،
اسدپور (18) و وِی
و همکاران (19) که
بر اساس مدل
اعتقاد
بهداشتی
انجام شدهاند
نشاندهنده
افزایش نمره
میانگین شدت
درکشده در
مداخلات
آموزشی آنها
شده است
همخوانی داشت
ولی مطالعه اوستین
و همکاران (20) که
با استفاده از
مدل اعتقاد
بهداشتی
انجام شد، با
مطالعه حاضر
همخوانی
نداشت؛ که
نشاندهنده
شدت درکشده
پایین بهعنوان
یکی از موانع
اصلی انجام
رفتارهای پیشگیریکننده
است. بهطورکلی،
نتایج مطالعه
حاضر حاکی از
تأثیر آموزش
بر اساس مدل
اعتقاد
بهداشتی در
خصوص سازه شدت
درکشده است.
نتايج اين
مطالعه نشان
داد كه ازنظر
سازه منافع
درکشده دو
گروه در قبل
از مداخله
تفاوت
معناداري
نداشتند (05/0p>)(جدول 2)، اما
اين اختلاف در
بعد از مداخله
معنادار بوده
است (04/0p=). طبق یافتههای
جدول 2 در گروه
آزمون بين
ميانگين
امتيازات قبل
با بعد از
مداخله
آموزشي تفاوت
معنادار بوده
است (001/0p<) ولي در مورد
گروه كنترل
اینطور نمیباشد
(07/0p=). نتايج
مطالعه
ساراني (15) و
کریمی و
همکاران (16)
نشان داد كه
دو گروه در
قبل از آموزش
باهم اختلاف
معناداري را
ازنظر سازه
منافع درکشده
نداشتند، اما
پس از مداخله
اين مقدار در
گروه مورد
معنادار شده
است (0001/0p=) و دو گروه در
بعد از مداخله
باهم داراي
اختلاف
معناداري
شدند. نتیجهگیری
كلي از سازه
منافع درکشده
نشان داد كه
هنوز بيماران
سلي در
شهرستان چابهار
نيازمند
آموزش در مورد
انجام رفتارهاي
مراقبت از
خود، مصرف بهموقع
داروها و
پيروي از
دستورات
كاركنان بهداشتي
هستند.
ازنظر
سازه موانع
درکشده نيز
دو گروه در
قبل از مداخله
اختلاف معناداري
نداشتند اما
بعد از مداخله
اين اختلاف معنادار
شد (جدول 2). اين
تفاوت در قبل
و بعد از
مداخله در گروه
آزمون
معنادار بود و
شاهد کاهش
موانع درکشده
بودیم، اما در
مورد گروه
كنترل مقایسه نتایج
در قبل با بعد
از مداخله
معنادار نمیباشد
(جدول 2). در
مطالعه
ساراني (15)
باوجودی که
پژوهشگران
انتظار كاهش
معنادار
موانع درکشده
را در گروه
آزمون در بعد
از مداخله
داشتند، اما نتايج
غیرازاین بود.
بهطورکلی،
موانع درکشده
در انجام
رفتارهاي
خودمراقبتي
بيماران سلي،
طيف گستردهای
از موانع
مادي،
رواني،
محيطي و ساير
عوامل را در
بر ميگيرد و
میطلبد كه
برنامههای
آموزشي براي
تأثیر بر اين
موانع علاوه
بر فرد به
عوامل محيطي
نيز توجه و
تأکید داشته
باشند. زیرا
برخي موانع
خارج از كنترل
خود فرد هستند؛
بهعنوان مثال
دوري مسير راه
بيمار تا
مراكز ارائه
خدمات در
زمينه سل،
نداشتن وقت
كافي برای مراجعه
افراد شاغل،
نداشتن پول
براي پرداخت هزینههای
رفتوآمد و
انجام آزمایشها،
عدم مراجعه به
دليل انگزدن
مردم به آنها
و عواملي از اين
قبيل (15). همچنین
کاهش میانگین
نمره موانع
درکشده در
مطالعه شمسی و
بیاتی (22) و
مطالعه کوخ و
همکاران (23)
وجود داشته که
با نتایج
مطالعه حاضر
همخوانی دارد.
يكي ديگر
از مفاهيم اين
پژوهش راهنما
براي عمل است. بيشترين
راهنماها
ازنظر
فراواني
عبارتاند از بهورز
و كاركنان
بهداشتي،
پزشک،
خانواده بيماران
و كمترين آنها
عبارتاند از
کتاب و مجله؛
البته به لحاظ
بیسواد بودن
اكثر نمونههای
موردپژوهش
اين يافته
قابلانتظار
بود (جدول 3). در
مطالعه
ساراني (15)
بيشترين
راهنماها
براي عمل به
ترتيب درصد فراواني
پزشك، بهورز،
خانواده
بيماران،
راديو و
مطالعه كتاب
بود. با توجه
به نتايج جدول
3، در مورد اين
سازه میتوان
نتيجه گرفت كه
هنوز بيماران
سلي در شهرستان
چابهار نياز
به آموزش از
طريق کارکنان
بهداشتي (بهورز،
كاردان،
كارشناس و
پزشك) و ساير
منابع دارند.
سازه ديگر
مدل اعتقاد بهداشتي،
خودكارآمدي
است. با توجه
به نتايج جدول
3 دو گروه
ازنظر اين
سازه در قبل و
بعد از مداخله
آموزشي
اختلاف
معناداري
نداشتند (05/0p>) اما نتايج
جدول 3 نشان
داد كه در
گروه آزمون
ميانگين
امتيازات خودكارآمدي
قبل و بعد از
مداخله داراي
تفاوت معنادار
است؛ درحالیکه
در گروه كنترل
اين تفاوت
معنادار نمیباشد.
اين یافتهها
نشاندهنده
تأثیر مداخله
آموزشي بر
افزايش خودكارآمدي
گروه آزمون در
انجام و
ارتقاء
رفتارهاي
خودمراقبتي است.
این یافتهها
با نتایج
مطالعه شمسی و
بیاتی (22) و
پیمان و
همکاران (24)
همخوانی داشت.
نتايج این
مطالعه حاكي
از تأثیر
مداخله
آموزشي بر
آگاهي افراد
گروه آزمون بود.
جدول 1 نشان میدهد
كه دو گروه در
قبل از مداخله
آموزشي از اين
نظر با هم
اختلاف
معناداري
نداشتند،
درحالیکه
بعد از مداخله
اين اختلاف
معنادار شده
است (001/0p=). مشابه نتايج
مطالعه حاضر،
نتايج
مطالعات آلهیومی[3] و
همکاران (25) آبیبی[4]
و همکاران (26) و
شمس و بیاتی (27)
نيز حاكي از
تأثیر مداخله
آموزشي بر
آگاهي گروه
آزمون بوده
است (0001/0 p=).
نتايج اين
پژوهش در مورد
رفتارهاي
خودمراقبتي
نیز نشان داد
كه در گروه
آزمون در بعد
از مداخله اين
رفتارها افزايش
چشمگيري
داشته است و
برخلاف نتايج
قبل از مداخله
كه بين دو
گروه از اين
نظر اختلاف معناداري
وجود نداشت (05/0p>)، در بعد از
مداخله دو
گروه با هم
اختلاف معناداري
را نشان میدهند
(001/0p<) (جدول 2).
همچنين در
گروه آزمون
مقايسه
ميانگين امتيازات
کسبشده در قبل
از مداخله با
بعدازآن
تفاوت
معناداري را نشان
داد، اما در
گروه كنترل
اين تفاوت
معنادار نبود.
مقايسه سطوح
مربوط به
رفتارهاي
خودمراقبتي گروه
آزمون در قبل
و بعد از
مداخله
آموزشي نشان
میدهد كه
اگرچه مداخله
آموزشي در
ارتقاء رفتارهاي
خودمراقبتي
تأثیرگذار
بوده است، اما
همچنان در
منطقه
نيازمند
اجراي مداخلاتي
از اين قبيل و
تكرار آنها
هستيم.
در
مطالعات آلهیومی
و همکاران (25)،
ساراني (15) و
طاهريعزيز (28)
نيز نتايج
نشاندهنده
تأثیر مداخله
آموزشي بر
ارتقاء رفتارهاي
پیشگیریکننده
و يا تبعيت از
درمان و يا
سازههای الگو
بوده است.
بر اساس
نتايج آزمون
ضریب همبستگي
پیرسون سازههای
الگو و همچنين
آگاهي براي
ارتقاء
رفتارهاي
خودمراقبتي
پیشبینیکنندههای
مفيدي بودند.
با توجه به
اين یافتهها
میتوانیم
نتيجه بگيريم
كه با افزايش
آگاهي و كاهش
موانع درکشده،
رفتارهاي
خودمراقبتي
افراد ارتقاء
خواهند يافت.
در مطالعه متوریا[5]
و همکاران (29)
تفاوت آشكاري
بين آگاهي از
علائم از یکسو
و آگاهي در
مورد بيماري و
رفتار بيمار
از سوي ديگر
مشاهده شد و
نتایج مطالعه
حاجامیری و
همکاران (30)
نشاندهنده
وجود همبستگی
مثبت بین
آگاهی و بهکارگیری
رژیمدرمانی
بود.
همچنین
تجزیهوتحلیل
رگرسیون خطی
در گروه آزمون
نشان داد که
مدل در نظر
گرفتهشده
برای این
مطالعه
معنادار میباشد؛
یعنی این مدل
قادر است
تغییرات
متغیر وابسته رفتار
را تبیین (پیشبینی)
کند. همچنین
نشان میدهد
که شدت درکشده
و منافع درکشده،
به ترتیب،
بیشترین
تأثیر را بر
رفتار داشته
است و به ازای
یک واحد
افزایش در
متغیرهای شدت
درکشده و
منافع درکشده
به ترتیب 21/0 و 111/0
واحد افزایش
در متغیر
رفتار ایجاد
میشود. آموزش
بهداشت از
طریق مدل
اعتقاد
بهداشتی، رفتارهای
خودمراقبتی
بیماران سل
ریوی اسمیر مثبت
را ارتقاء میدهد.
نتیجهگیری: با
توجه به
خودگزارشدهی
و میزان بالای
بیسوادی بهعنوان
محدودیتهای
مطالعه،
تدوين و
استفاده از
فيلم آموزشي بر
اساس مدل
اعتقاد
بهداشتي به
بيماران در مورد
رعايت
دستورات
درماني اعم از
رژيم دارويي،
رژيم غذايي،
رعايت بهداشت
فردي و انجام
رفتارهاي
بهداشتي
پیشنهاد میشود.
سپاسگزاری
بدینوسیله
از جناب
آقایان دکتر
امین خاماچیزاده،
محمدحنیف
بلوچ،
سعیدمحمد
فاضلی و همكاران
محترم مراكز
بهداشتي-درماني
شهری و
روستایی
چابهار كه در اجرای
مراحل مختلف اين
طرح، همكاري
صمیمانه
داشتهاند
تشكر و
قدرداني میشود.
References:
1.
Paul A, Denise G, Renee R, Sidibe K.The guideline for the prevention of tuberculosis. 2nd
ed. Translated by Nasehi M, Mirhaghani
L. Teharan: Andishmand,
2009;18-25 [Persian]
2.
Rafii S, Sedaqat SM, Anvari
R, Hussam H, Nosrati HR, Astyri A and et al. The study of Smear positive pulmonary
tuberculosis in Golestan Province, 18th national
congress on Tuberculosis; 16-18 October 2007; Sanandaj, Kurdistan Medical Sciences and Health Services in
collaboration with the Center for Disease Control; 2008. p. 5. [Persian]
3.
Frazi AA, Jabbari Asl M, Ismaili A.
Survey of Results treatment of Smear positive pulmonary tuberculosis Marcazi Province for 2002-2006 years the follow
implementation project DOTS. 19th national Congress on Tuberculosis; 15-17
October 2008, Zanjan, Zanjan
University of Medical Sciences; 2007. p. 4. [Persian]
4.
Mosazadeh M, Parsaie MR, Bahrami S, Mirzaei MR, Abedini N. Comparative study of the treatment success rate
of Smear positive pulmonary TB cases in the Mazandaran
province and six WHO regions in the 2004-2006 years, 19th national Congress on
Tuberculosis; 15-17 October 2008, Zanjan, Zanjan University of Medical Sciences; 2008, p. 18.
[Persian]
5.
World Health Organization, Global Tuberculosis Control: WHO Report. Geneva: 2nd ed, 2004. 275.
6.
Morrell DC. A Textbook of Public Health. 3rd ed. Translated
by Hatami H, Razavi SM, Eftekhar AH, Majlesi F, Sayed Nozadeh M, Parizadeh S.MJ. Tehran: Arjomand,
2009;.201-310 [Persian]
7.
Alavi M, Sefidgaran GH, Karami
F. Comparative study on knowledge about tuberculosis in two cities with
different tuberculosis epidemiological index in Khuzestan. Scientific Medical
Journal 2009; 8(1):63-9. [Persian]
8.
Abel N. National Tuberculosis and Leprosy program: Kibuuka
S. Calendar participation in tuberculosis and leprosy care system. 3rd
ed. 2006. 10-7.
9.
Afshari M, Moein AA, Dahmardeh H, Mradqoly MR.
Analytical epidemiology of tuberculosis zahak city.
First ed, Mashhad: Orouje Andisheh Publications;
2010. 9. [Persian]
10.
Kiyani F. Physical problems of Tuberculosis from
the point of Tuberculous patients and its relation
with some demographic factors in Zahedan and Zabol. Journal of Zanjan
University of Medical Sciences & Health Services. 2001;9(34):20-5.
[Persian]
11.
Karimy M, Montazeri A,
Araban M. The effect of an educational program based
on Health Belief Model on the empowerment of rural women in prevention of
brucellosis. AMUJ. 2012; 14(4):85-94. [Persian]
12.
Karimy M, Hasani M, Khorram R, Gafari M, Niknami SH. The effect of education, based on Health Belief
Model on breast self examination in the Health
volunteer in Zarandieh. Tabibe
Shargh; J Zahedan Univ Med Sci. 2008;10(4):79-87.
[Persian]
13.
Karimy M, Gallali M, Niknami SH, Aminshokravi F, Tavafian SS. The effect of health education based on Health
Belief Model on performance of Pap smear test among women referring to health
care centers in Zarandieh. J Jahrom
Univ Med Sci. 2012;10(1):47-53.
[Persian]
14.
Sharma M, Romas JA. Theories, models and
methods of health education and health promotion. Translated by Safari M, Shodjaiezadeh D, Ghofranipoor F, Heydarnia AR, Pakpour HA: Sobhan, 2009; 53-63. [Persian]
15.
Sarani M. The Study for Health Belief Model
efficiency in adopting preventive behaviors in the Sistan
region tuberculosis patients 2009-2010. Medical Sciences and Health Services Zahedan: School of Public Health. 2011:1-152[Thesis].
16.
Zarei F, Taghdisi MH SM, Tehrani
H, Shojayizade D. The Effect of Educational
Intervention Based on BASNEF Model to Improve Interpersonal Communication
Skills of Nurses. Journal of Alborz Health. 2012;1(3):173-8. [Persian]
17.
Ghafari M. Comparing the efficacy of Health
Belief Model and it’s integrated model in AIDS education among male high school
students in Tehran. Tarbiat Modares
University 2007:95-187[Thesis].
18.
Asadpour M. Promotion and maintenance of preventive
behaviors from HIV, HBV and HCV infections in health care worker with using
constructs of Health Belief Model in Precede-Proceed model. Tarbiat
Modares University 2005: 151-232[Thesis].
19.
Wai CT, Wong ML, Ng S and et al. Utility of Health Belief Model in
predicting compliance of screening in patients with chronic hepatitis B.
Aliment Pharmacol Ther.
2005;21(10):1255-62.
20.
Austin LT, Ahmad F, Mc Nally
MJ and et al. Breast and cervical cancer screening in Hispanic women: a
literature review using the Health Belief Model. Womens
Health Issues. 2002;12(3):122-8.
21.
Heydari A. The effect of Health belief Model(HBM) based health education on promoting self care behaviors of patients with Smear-positive
pulmonary TB in Sistan region. Shahid
Beheshti University of Medical Sciences, 2011:
1-170[Thesis].
22.
Shamsi M, Bayati A. A
survey of the prevalence of self-medication and the factors affecting it in
pregnant mothers referring to health centers in Arak city. Jahrom
Medical Journal. 2010;7(3):34-42. [Persian]
23.
Koch J. The role of exercise in the African-American woman with type 2
diabetes mellitus: application of the Health Belief Model. J Am Acad Nurse Pract. 2002;14(3):126-9.
24.
Peyman N, Heidarnia A,
Ghofranipour F, Kazemnejad
A, Khodaee GH, Aminshokravi
F. The relationship between perceived self-efficacy and contraceptive behaviors
among Iranian women referring to health centers in Mashad
in order to decrease unwanted pregnancies. J Reprod Infertil. 2007;8(30):78-90.
[Persian]
25.
Olayemi SO, Oreagba IA,
Akinyede A and et al. Educational intervention and
the health seeking attitude and adherence to theraphy
by tuberculosis patients from an urban slum in Lagos Niger Postgrad. Niger
postgrad Medy. 2009;16(4):231-5.
26.
Abebe G, Deribew A, Apers
L and et al. Knowledge, Health Seeking Behavior and Perceived Stigma towards
Tuberculosis among Tuberculosis Suspects in a Rural Community in Southwest
Ethiopia. PloS ONE. 2010;5(10):133-9.
27.
Shams Sh. Study of educational needs in Tuberculosis patients and
their family and self care in Urmia.
Journal of Urmia Nursing And Midwifery Faculty . 2004;2(2):55-62.
[Persian]
28.
Taheriaziz M. Survey of effectiveness of designed
health educational package on tuberculosis patients
healthy behaviors at Pasteur institute spring 2004. Tarbiat
modares
university: School of medical science, 2004: 1-231[Thesis].
29.
Westaway M. Knowledge and attitudes about
tuberculosis of black hospitalised TB patients.
Tubercle. 1990;71(1):55-9.
30.
Hajamiri
P, Monjamed Z, Tabari F, Bahrami N. Assessment of TB patients, Relation between
their knowledge of disease and therapeutic regimers
in TB/Control center. The Journal of Faculty of Nursing & Midwifery. 2001;6(12):31-40. [Persian]